Woning kampcommandant

Alle barakken zijn van de plek, waar kamp Westerbork was, verdwenen. Het is een opmerkelijke speling van de geschiedenis dat de woning van de kampcommandant is blijven staan.

Bij de bouw van het Centraal Vluchtelingenkamp Westerbork kwam op de hoek van het kampterrein een directeurswoning te staan. Eerst was dit het onderkomen van de leiding van het vluchtelingenkamp. Later was het de woning voor de Duitse kampcommandanten van het Judendurchgangslager Westerbork. Ook in de jaren van het Interneringskamp Westerbork (1945-1948) werd het bewoond door de leiding. Daarna werd het bewoond door particulieren, tot aan het overlijden van de laatste bewoonster in 2007.

De woning is een officieel rijksmonument. Vanwege de grote herin­neringswaarde is het pand van (inter)nation­aal cultuurhis­torisch belang. Het is ook van architectuur­his­torische betekenis door de bijzondere bouwstijl, het materiaalgebruik en de zeldzaam­heid. 

Om het pand te beschermen is een glazen overkapping geplaatst. De woning is inmiddels gerestaureerd en voor een gebouw uit die periode, waar weinig onderhoud aan is gepleegd in de jaren tot 2007, is de woning in bijzondere goede staat.  

Met behoud van het ontoegankelijke en raadselachtige van het gebouw wil het Herinneringscentrum Kamp Westerbork de woning gebruiken voor activiteiten die invulling geven aan de betekenis van deze historische plek.

De 102.000 Stenen

Vanuit het doorgangskamp Westerbork werden meer dan honderdduizend mensen gedeporteerd. Van hen keerden 102.000 niet terug. Op initiatief van een aantal oud-gevangenen zijn op de voormalige appelplaats 102.000 stenen geplaatst. De achterliggende gedachte is duidelijk te maken om hoeveel mensen het bij deze moord gaat. Maar naast deze massaliteit wordt ook de individualiteit duidelijk: de stenen zijn willekeurig in hoogte gestraat om het individu te benadrukken: 102.000 keer een moeder, een vader, een zoon, een dochter, een broer, een zus….

De stenen zijn op een gelijkmatige manier geplaatst binnen de kaart van Nederland. De meeste Nederlandse gemeenten hadden voor de oorlog Joodse inwoners, waardoor de vervolging van de Joden dan ook de gehele samenleving aanging. Op de kop van de stenen is een davidster aangebracht.

Tweehonderdendertien stenen zijn met een vlam uitgevoerd: een groep van 245 Sinti en Roma werd op 19 mei 1944 vanuit kamp Westerbork gedeporteerd en grotendeels vermoord in Auschwitz. Honderd stenen hebben geen symbool en staan voor de verzetsstrijders die in kamp Westerbork gevangen zaten om weggevoerd te worden.

Voor overlevenden en nabestaanden is niets meer terug te vinden van hun familieleden, vrienden en kennissen. Van hen is geen laatste rustplaats bekend, nergens kan een gedenksteen worden gevonden. Daardoor worden de 102.000 stenen door velen ervaren als een directe 'verwijzing' naar hun dierbaren.

Nationaal Monument Westerbork

Het Nationaal Monument Westerbork is een van de meest sprekende en indringende van de duizenden oorlogsmonumenten in Nederland. Het monument, ontworpen door kampoverlevende Ralph Prins, moest de herinnering aan kamp Westerbork levend houden. 

Aan het eind van de negentig meter lange rails heeft Ralph Prins met zo weinig mogelijk middelen willen tonen dat er op deze plek iets verschrikkelijks is gebeurd. De omhoog gekrulde rails drukken de wanhoop uit, ze zijn bewerkt alsof er op geschoten is. De spoorbielzen laten de vernietiging zien. Hoe dichter bij het eind, hoe meer ze versplinterd zijn. De rails rust op 93 bielzen die verwijzen naar het aantal transporten dat vanuit kamp Westerbork vertrok. Vier bielzen die los liggen van de rails symboliseren vier transporten die van elders naar Oost-Europa vertrokken. De muur van Drentse zwerfkeien lijkt van een afstand op een stapel schedels. Deze muur sluit het monument als het ware voor het oog af. Daarvoor het stootblok, vlak bij de plaats waar ook in de oorlog de spoorlijn van Hooghalen naar het kamp haar eindpunt vond. Het authentieke stootblok dat nu nog steeds achter de muur ligt, heeft Ralph Prins bewust niet willen gebruiken. Dat geldt overigens voor alle materialen van het monument: niets is afkomstig uit het kamp zelf, ook de rails niet. Op de twee marmeren platen staat de Bijbeltekst Klaagliederen 4:18.

Wellicht is dit Nationaal Monument Westerbork het enige gedenkteken dat tweemaal onthuld is. Bij de officiële onthulling op 4 mei 1970 was slechts een select groepje hoogwaardigheidsbekleders aanwezig en een aantal vertegenwoordigers van de pers. Opvallend was de afwezigheid van kampoverlevenden, nabestaanden en hun organisaties: zij waren niet uitgenodigd. Vandaar dat het Nederlands Auschwitz Comité in september 1970 een tweede onthulling organiseerde, die door zo’n honderdvijftig overlevenden werd bijgewoond. Inmiddels worden er jaarlijks op 4 mei herdenkingsbijeenkomsten gehouden bij het Nationaal Monument Westerbork, die worden bijgewoond door duizenden belangstellenden.

Het Nationaal Monument Westerbork is eigendom van de provincie Drenthe. Met een jaarlijkse waarderingssubsidie wordt het door het Herinneringscentrum Kamp Westerbork uitgevoerde beheer en onderhoud van monument en kampterrein vergoed.

De Gesproken Namen

Tussen 15 juli 1942 en 13 september 1944 vertrokken 97 treinen uit kamp Westerbork. Daarnaast gingen vier treinen naar Auschwitz en Theresienstadt vanuit andere plekken in Nederland. Voor ieder transport werd een transportlijst opgesteld. Deze lijsten zijn bewaard gebleven. Ze vermelden de namen van 107.000 uit Nederland gedeporteerde Joden. Ook is er een namenlijst van 245 Roma en Sinti die op 19 mei 1944 op transport werden gesteld.

Al hun namen klinken, 365 dagen per jaar, over het terrein van kamp Westerbork, vanuit een gerestaureerde wagon nabij ´de Rampe´, de plek in het kamp vanwaar de treinen naar het Oosten vertrokken. Het monument De Gesproken Namen is ingesproken door verslaggevers en presentatoren van de NOS. Op dezelfde dag dat een transport in de oorlogsjaren vertrok, wordt vanaf nu de transportlijst van die dag uit 1942, 1943 of 1944 voorgelezen. En net zolang tot er een datum is waarop destijds weer een transport vertrok.