Het begon met een vrij simpele constatering, al een aantal jaren geleden. Het gebouw is te klein voor het stijgende aantal bezoekers. Schoolklassen en ‘gewone’ bezoekers lopen elkaar voor de voeten. Er moet een nieuw gebouw komen.
Een aantal inzichten leidden tot het verdieping en verandering van dat plan. Ten eerste dat mensen naar Westerbork komen voor de plék, het voormalig kampterrein. De authentieke locatie. En dat die plek, zoals ie nu is, te weinig impact heeft op bezoekers. Vooral op de jongere bezoeker, want die heeft meer houvast nodig. De leegte moet worden ingevuld. En de behoefte om ook de route die je aflegt van en naar het kampterrein veel sprekender en betekenisvol te maken. Dáár liepen ze met hun koffers, dáár reed de trein.
Over jou en mij
Een ander belangrijk moment was het inzicht dat het juist van grote waarde is om de hele bewoningsgeschiedenis van het kamp zichtbaar te maken. Vanaf het ontstaan in 1939, inclusief de aanloop tot en met de twintigjarige ‘tijdelijke’ verblijfplaats voor Molukkers in Woonoord Schattenberg, zoals Kamp Westerbork toen heette.
Het is belangrijk om diverse periodes in context te plaatsen. Wat hier gebeurd is, is de geschiedenis van Nederland. Inclusief alles, dus inclusief collaboratie en verzet, wegkijkende of juist betrokken en helpende omstanders, maar ook de harteloze opvang van Joden na de oorlog en de kille ontvangst voor de Molukkers. Het hoort allemaal bij elkaar. Dit zijn wij. Kamp Westerbork gaat over jou en mij; over ons allemaal.
Kracht
‘Wie ben ik dat ik dit mag doen’ vroeg ik me regelmatig af in de afgelopen paar jaar, dat ik hier werk als directeur en leidinggeef aan het proces van vernieuwing. Zoveel mensen, zoveel doden, zoveel geschiedenis om recht aan te doen is een grote opdracht en verantwoordelijkheid. Maar wonderlijk genoeg is het nooit zwaar geweest in die twee en een half jaar. De ruim 102.000 mensen voelen nooit als een last, maar juist als kracht. Mensen die de mond werd gesnoerd, die het leven werd ontnomen. Velen kwam ik tegen in archieven, verhalen en gesprekken. Als ik op het kampterrein loop, zie ik ze altijd in gedachten lopen over de Boulevard des Misères.
De weduwnaar en kleermaker Joseph Lierens die met zijn zes kleine kinderen op 4 mei 1943 vanaf hier op transport wordt gesteld naar Sobibor, of Ursula Breslauer die af en toe uit het weeshuis de naamloze verraden baby meeneemt naar haar ouders, om ‘m iets van familieleven te geven.
De dappere 17-jarige Nathan Menco die een paar laarzen pikt van een bewaker en samen met een vriendje weet te ontsnappen door tegen de schemering weg te marcheren uit het kamp. En het blauwe jasje van het zusje van Zoni Weisz dat zo was opgehangen, dat de kleine Zoni die klaarstond op station Assen kon zien in welke wagon zijn familie zat. Hoe creëer je een plek waar ruimte is voor al die indrukwekkende beelden en verhalen?
Ervaring en betrokkenheid
Op zoek naar een architect die over het hele gebied kon nadenken, over het museum, de route en het terrein, kwamen we uit bij Francine Houben van Mecanoo en het is een grote eer en een voorrecht om haar te hebben leren kennen met haar samen te mogen werken.
En via Francine bij tentoonstellingsontwerper Herman Kossmann van KossmanndeJong. Ook Herman kwam met een schat aan kennis en ervaring én grote betrokkenheid. Samen met al onze mensen vormden we een hecht team en hebben in grote harmonie samengewerkt. We hebben ons laten bijstaan, inspireren en corrigeren door vele stakeholders en adviseurs uit de nabije omgeving en de brede samenleving.
Terwijl wij die plannen maakten, draait hier alles op volle toeren door, dankzij een fantastisch betrokken team en heel veel vrijwilligers. Iedereen die hier werkt, ongeacht of je komt koffiezetten, grasmaaien, rondleiden of onderzoek doen, doet dat met enorme betrokkenheid en verbondenheid met wat hier gebeurd is. En daarom is dit een van de mooiste organisaties van Nederland. Dat durf ik te zeggen omdat ik er bij best veel heb gewerkt of rondgekeken.
Forse ambitie
Er ligt nu een plan, een forse ambitie. Sommige delen van het plan zijn al behoorlijk uitgewerkt, andere stukken pas eerste schetsen. Er zal ons nu een traject wachten vol nieuwe uitdagingen, zoals fondsenwerving, vergunningen, en daarna definitieve ontwerpen en uitvoering.
De afgelopen week waren we in het nieuws met een noodkreet. We zijn overstelpt door steun, uit de politiek, maar ook van nieuwe vrienden, spontane donaties, scholen die acties voor ons willen doen. Dat is hartverwarmend. Wat we duidelijk wilden maken is dat we op deze schaal niet door kunnen gaan. We zetten een nu grote stap vooruit, omdat de immense geschiedenis die verbonden is aan deze plek dat verdient. We willen recht doen aan al het onrecht dat zich hier heeft afgespeeld.
Vandaag markeren we een belangrijke stap naar die volgende fase en presenteren we de plannen. De toekomst van de beladen geschiedenis van Kamp Westerbork, die nooit vergeten mag worden, is begonnen.
