“Babar gaat ‘m niet worden”, stuurde ik in een voicebericht naar de regisseur. In het Andere Tijden-tweeluik Recht op tranen, uitgezonden in aanloop naar de Indië-herdenking (13 en 14 augustus op NPO 2), gaat het over Moluks verzet tijdens de Tweede Wereldoorlog. In de eerste aflevering komt het verhaal van mijn opa uitgebreid aan bod. Hij werkte tijdens de oorlog op het Zuid-Molukse eiland Babar, waar een van de grootste massamoorden onder de Japanse bezetting plaatsvond. Op Babar zou ik enkele sfeerbeelden maken voor de aflevering.
Afgelopen maart reisde ik voor het eerst in mijn leven naar Indonesië, om de belangrijkste plekken te bezoeken uit het leven van mijn Molukse opa Pieter Johan Tanasale, geboren in 1915 op het eiland Saparua. In Saumlaki, de hoofdplaats van de Tanimbar-eilanden, maakte ik me klaar voor een lange overtocht aan boord van een Pelni-boot naar Babar, 500 kilometer ten zuiden van Ambon, ook nu nog the middle of nowhere.
Rapport over de oorlog
Daar werkte mijn opa in de oorlog als telegrafist op het postkantoor van het Nederlands-Indische gouvernement. In een rapport dat hij in opdracht van de Nederlanders optekende over deze periode, schrijft hij over het verzet in het dorpje Emplawas. Hoe zij uit wanhoop door onderdrukking een Japanse zeeofficier vermoordden, de beboste heuvels invluchtten en vervolgens met een list werden teruggelokt. Hoe honderden dorpelingen op brute wijze werden vermoord. Hoe hijzelf onder dwang moest toekijken toen de verzetsleiders met bajonet en kapmes in stukken werden gehakt. En hoe hijzelf samen met vier vrienden door de Japanse militaire politie werd gemarteld en het als enige overleefde. En of dat nog niet genoeg was, over het overlijden van zijn vrouw en zijn pasgeboren zoon, enkele weken na zijn vrijlating.
Het rapport had hij naar waarheid opgemaakt, “denkende aan de op mij opgelegden eed ten behoeve van steeds trouw te zijn aan Hare Majesteit de Koningin en de Regeering.” Zijn trouw was oprecht, maar noodgedwongen, geen voorouder was ooit in Nederland geweest. Dit was gewoon geworden door generaties Tanasale’s heen, die al sinds begin 17e eeuw gedwongen werden om samen te werken met de VOC. Trouw aan Oranje, zo luidt de titel van de Andere Tijden-aflevering.
Cultureel ongemak
Mijn opa hertrouwde en kwam met zijn gezin, waaronder mijn vader, in 1962 vanaf Nieuw-Guinea naar Nederland. Voor hen geen woonoord of Molukse wijk, maar een contractpension in Zeist en een rijtjeshuis in het Drentse Roden, tussen de Nederlanders. De focus ging op integratie, de Molukse gewoonten verdwenen, Nederlands werd de voertaal. De blik vooruit. Mijn vader trouwde als vanzelf met een Nederlandse vrouw, mijn moeder.
Tot een paar jaar geleden identificeerde ik mijzelf dan ook meer met mijn voornaam - Joost, lekker Hollands - dan met mijn melodieuze achternaam. Toen het verlangen groeide naar die voor mij onbekende kant, moest ik drempels over. Ik ervoer groot ongemak tussen de Molukkers die wel in woonoorden en Molukse wijken hadden gewoond. Ongemak ook in mijn eigen familie om de focus juist te richten op het - pijnlijke- verleden. En ongemak met mezelf, iets wat iedereen uit twee culturen zal herkennen: waar kan ik thuiskomen?
Niemand kent het gruwelijke verhaal van Babar, terwijl het destijds toch echt Nederlands grondgebied was. Net als dat bijna niemand weet dat kamp Westerbork twintig jaar Schattenberg was, waar Molukkers tussen hoop en vrees leefden, ver weggestopt als tijdelijk verblijf, dat definitief werd. Er zijn mensen die hun hele kindertijd in barakken hebben gewoond - dezelfde als waar Joden onder het nazi-regime gevangen werden gehouden. Bijna niemand weet van de koloniale geschiedenis die hieraan ten grondslag lag.
Afgelegener dan ik dacht
De boot naar Babar kwam niet. Hij was onderweg vanaf Surabaya, maar er zaten allemaal honden in, waardoor hij niet zou kunnen aanmeren in Saumlaki. Babar bleek nog afgelegener dan ik al dacht. Om me te helpen schakelde een oom vanuit Nederland hulp in van een oude bekende, die in de jaren zestig naar Ambon was teruggekeerd en nu in Saumlaki woont.
Al mijn hoop was gevestigd op deze man, George Kdise, een jaar of zeventig, met gebogen rug en grijze baard. Hij was zo’n beetje de enige op het eiland die nog wat Hollands sprak. Terwijl we bij de haven uitkeken over de eindeloze verte van de Bandazee, kon ook hij niets anders dan bevestigen dat de boot inderdaad niet kwam. Teleurgesteld vroeg ik hem bij het groeten uit beleefdheid waar hij geboren was. “Kamp Schattenberg”, zei hij.
Meerdere Molukse perspectieven
De aandacht voor de Moluks-Nederlandse geschiedenis groeit. Er is meer dan mooie muziek, lekker eten, treinkapingen en eeuwige trouw. Het ongemak wordt steeds eerlijker verdeeld. Met een nieuwe generatie en nieuwe blik, ontstaat meer ruimte voor deze verhalen. We willen het onderzoeken, beschrijven, beleven en bezingen. En het ongemak voorbij, bleek dat ik nu zelfs kan werken op de plek van Schattenberg, waar deze geschiedenis elke dag tastbaar is.
Bij het Herinneringscentrum zoeken we naar manieren om naast het verhaal van de Holocaust ook over de Moluks-Nederlandse geschiedenis te vertellen. Er zijn uiteenlopende activiteiten en in het restaurant is spekkoek en bapao verkrijgbaar. Op de muur staat naast ‘eet smakelijk’ ook ‘selamat makan’.
En er is nu dus het tweeluik van Andere Tijden, met een deel op het voormalige kampterrein gefilmd, over onder meer de gebeurtenissen op Babar. Ik hoop daar snel alsnog te komen, want het Molukse verhaal in Nederland is nog lang niet af. Er is recht op tranen, van geluk en van verdriet, en vooral recht op meerdere perspectieven.
Joost Tanasale
PR & Communicatie Herinneringscentrum Kamp Westerbork
Foto boven: Koning Willem-Alexander bij de RMS-vlag tijdens een voorstelling van Aan de Andere Kant op het voormalige kampterrein, foto door Sake Elzinga.
Foto onder: Pieter Johan Tanasale, aan het werk als telegrafist, fotograaf onbekend.
