De BBC stuitte in een zoektocht naar verhalen over de Holocaust, op het verhaal van de Amsterdamse Elsa Keezer. Ze is de oudtante van een beroemde celliste en een beroemde actrice uit Engeland. Hun moeder had in de onderduik de oorlog overleefd en verhuisde in de jaren ’70 naar Engeland. De BBC wilde samen met hen het verhaal van hun oudtante vertellen en kwamen langs in Westerbork.
Elsa werd thuis, in Amsterdam, zonder ster opgepakt. Ze was te trots om met dit gele merkteken rond te lopen. Ze ging daardoor als een strafgeval naar kamp Westerbork. In de nacht van 22 op 23 maart 1943 arriveerde ze in het kamp. Het was een transport van meer dan 600 personen. Ruim 10 procent was strafgeval. Na de registratie en de medische controle moest ze haar kleren inleveren en kreeg ze een overall met paars/rode schouderstukken en een armband met een ‘S’ ervoor in de plaats. Barak 66 werd haar voorlopige verblijfplaats. Tijdens de registratie werd Elsa duidelijk gemaakt, dat er mogelijkheden waren om van die ‘S’ af te komen, want als S-geval had ze die ochtend of anders de week erop op transport moeten gaan.
De Puttkammer-lijst
De eerste optie was dat haar naam op de Puttkammer-lijst zou worden geplaatst. Een lijst die was opgesteld door Erich August Puttkammer, een medewerker van de Rotterdamse Bankvereniging die Joden de mogelijkheid bood om tegen betaling van een grote som geld of juwelen een vrijstelling voor deportatie te bemachtigen. Het was voor de Duitse bezetter een manier om het laatste Joodse kapitaal in handen te krijgen.
De Barneveld-lijst
De andere optie was de Barneveld-lijst. De lijst was opgezet door twee topambtenaren bij het Ministerie van Binnenlandse en het departement van Opvoeding, Wetenschap en Cultuurbescherming. Zij hadden hiervoor toestemming van een hoge Duitse autoriteit. Joodse personen, die voor de oorlog van maatschappelijke betekenis waren geweest, kwamen hiervoor in aanmerking. Zo ook Elsa. Zij was van 1934 tot 1940 docent geweest op de Academie voor Lichamelijke opvoeding in Amsterdam.
Een bevestigende mededeling van een van de voorzitters van de Joodse Raad was niet voldoende. Diploma’s en certificaten waren nodig, een schriftelijk en gedrukt bewijs. Advocaten waren voor Elsa in de weer. Er was hoop, maar de hoop werd langzamerhand wanhoop. De dag van deportatie kwam namelijk steeds dichterbij. Op 29 maart werd op haar Cartotheekkaart een aantekening geplaatst dat de bewijzen nog die avond binnen moesten komen. Er gebeurde echter niets.
Sobibor
Een paar uur later stapte de barakleider barak 66 binnen. De spanning steeg. De man begon de namen te lezen. Hij begon bij de letter A. Op een gegeven moment las hij ‘Keezer, Elsa’. Voor Elsa betekende dit dat ze de weinige spullen, die ze dagen ervoor opgestuurd had gekregen, moest inpakken en zich moest klaarmaken voor transport. De bestemming was onduidelijk. Er gingen geruchten over Riga en Lublin door het kamp. In de vroege morgen van 30 maart 1943 begaf Elsa zich onder begeleiding van de kamppolitie naar de trein. Een paar uur later vertrok de trein richting het vernietigingskamp Sobibor.
Een dag later kwam een telefoontje van een medewerker van de Joodse Raad in Amsterdam op een bureau in kamp Westerbork binnen. Hij vertelde dat het rond was. Elsa’s naam was op de lijst van Barneveld geplaatst. Het was te laat. Op haar kaart werd geschreven: ‘Verdere stappen hebben geen doel.’
Achternichten
Terug naar mei 2019. Ik zit met de twee achternichten van Elsa in het talud van barak 66. Twee camera’s draaien, terwijl ik het verhaal vertel. Ze vragen mij wat de Barneveld-lijst inhoudt. Ik leg ze uit dat deze groep van meer dan 600 personen in Barneveld, in kasteel De Schaffelaar en een villa met de naam De Biezen werd ondergebracht. Vervolgens vertel ik dat aan de groep was beloofd dat ze in Nederland mochten blijven, maar de meeste Barnevelders eind september 1943 in kamp Westerbork terecht kwamen en bijna een jaar later naar Theresienstadt werden doorgestuurd. Als ik vertel dat het grootste deel van deze groep de oorlog heeft overleefd, wordt het de twee vrouwen echt te veel. Terug in het Herinneringscentrum overhandigde de actrice mij een foto van hun oudtante. Elsa kreeg na 76 jaar haar gezicht terug.
Guido Abuys
conservator Herinneringscentrum Kamp Westerbork
