In de vaste presentatie van het Herinneringscentrum staat een vitrine met een klein spiegeltje. Je kon het prima verbergen: onder je oksel, onder je tong, en in nog veel meer geheime schuilplaatsen van je lichaam. Dat is wat Jules Schelvis deed.
Jules Schelvis was een van de meer dan 34.000 Joden die in 1943 vanuit Kamp Westerbork naar Sobibor werden gedeporteerd, hij was een van de drie mannen die uit Sobibor terugkeerde. In een documentaire, vertelt hij geëmotioneerd over dat spiegeltje, dat aan de achterkant bedrukt was met een fotootje van zijn vrouw Rachel. Schelvis wist het spiegeltje de hele oorlog bij zich te houden, het reisde met hem mee, na Westerbork nog zeven kampen lang. Het spiegeltje kreeg een magische betekenis. 'Ik zorgde ervoor', zegt hij in de documentaire, 'dat dat spiegeltje altijd bij me zou blijven.'
Jules Schelvis overleefde de kampen en keerde terug naar Nederland, net als zijn moeder en zusje. Maar het grootste deel van zijn familie, ook zijn vrouw Rachèl, werd in de oorlog vermoord. Jules Schelvis werd bevrijd in kamp Vaihingen. Hij was ernstig ziek, tyfus, en kwam in het ziekenhuis terecht. ‘Door de tyfus of omdat ik zo overweldigd was door de omstandigheden had ik geen erg meer in dat spiegeltje’, zou hij jaren na zijn bevrijding vertellen. Toen hij na een paar dagen weer bij zijn positieven kwam, bleek het spiegeltje verdwenen.
Het verhaal Jules is relatief ‘goed’ afgelopen. Hij overleefde de oorlog. Toch kun je je afvragen of hij werkelijk was ‘bevrijd’. Hoeveel jaren van zijn leven werd hij nog door demonen achtervolgd?
Bevrijding?
‘Bevrijding’ heeft bij ons, in Herinneringscentrum Kamp Westerbork, altijd een bittere bijsmaak. Want de vreugde in 1945 werd al snel overschaduwd door een groot verdriet. Kampoverlevenden wachtte een kille ontvangst in Nederland. Hun woonhuizen werden door anderen bewoond, bedrijven en bezittingen werden niet zomaar teruggegeven. En het allerergste: de berichten van het Rode Kruis die langzaam binnendruppelden en het meest angstige vermoeden bevestigden. Vader, moeder, dochter, zoon, broer, zus, opa, oma, tante, oom: allemaal vermoord.
Zelf ben ik niet Joods, en bovendien bijna twintig jaar na de bevrijding geboren. Ik kan me er geen voorstelling van maken hoe het geweest moet zijn voor Jules Schelvis, en al die anderen, om terug te komen en het leven weer op te moeten pakken. Ik kan me van hun bevrijding geen voorstelling maken. Voelden zij zich inderdaad bevrijd? Konden zij verder gaan na hun bevrijding? Hoe gingen ze de demonen in hun hoofden te lijf? Of wisten ze die te verdringen? Konden ze zich, vele jaren na de oorlog, van hun herinneringen bevrijden door ze op te schrijven? Waren er in de kampen momenten waarop ze zich ‘vrij’ konden voelen? Ook dat is een vraag die vaak in me op komt.
Keuzes
De Oostenrijkse neuroloog en psychiater Viktor E. Frankl zou er kort na de oorlog op een indrukwekkende manier over schrijven. De Joodse Frankl werd in september 1942 met zijn vrouw en zijn ouders naar Theresienstadt gedeporteerd en later naar Auschwitz. Vanuit zijn professie bleef hij in de kampen zijn medemensen op een onwaarschijnlijk heldere manier observeren en onmiddellijk na zijn vrijlating schreef hij De zin van het bestaan, een inleiding in de logotherapie. Hij nam de degradatie en de wreedheid om zich heen waar, en kwam tot een opmerkelijk inzicht: gevangenen die betekenis wisten te geven aan hun leven, leken een grotere overlevingskans te hebben. Gevoelige mensen, met een rijk intellectueel leven, konden zich terugtrekken uit de afschuwelijke realiteit naar een leven van innerlijke rijkdom en spirituele vrijheid. Alleen zo, meende hij, zou je de schijnbare paradox kunnen verklaren dat sommige gevangenen – sommige - met een minder sterk gestel wel konden overleven, en fysiek sterke mensen niet.
Ook schrijft Frankl op indrukwekkende wijze over het maken van keuzes. Je kùnt, als je wilt, en al kost het een bijna bovenmenselijke inspanning, een keuze maken voor spirituele vrijheid, onafhankelijkheid van geest, zelfs in verschrikkelijke omstandigheden van fysieke en psychische stress. Iedere dag kon je een beslissing nemen die bepaalde of je je wel of niet onderwierp aan de machten die dreigden je van je innerlijke zelf te beroven, je innerlijke vrijheid, je persoonlijke waardigheid. Je hebt altijd een keuze.
Iedere keer als ik naar de documentaire over Jules Schelvis kijk, moet ik aan Viktor Frankl denken. Schelvis zit op de bank, met het spiegeltje tussen zijn vingers geklemd. Het lijkt me toe dat dat spiegeltje de hele theorie van Frankl in zich heeft opgezogen: de spirituele vrijheid van Jules Schelvis, zijn onafhankelijkheid van geest, zijn persoonlijke waardigheid. Ja, hij raakte het spiegeltje kwijt in de dagen na zijn bevrijding, maar een leven zonder dat spiegeltje was voor hem ondenkbaar. En dus liet hij een replica maken. Het is die replica die hij aan ons schonk en die we nu koesteren in een vitrine van het Herinneringscentrum.
Het antwoord op de vraag of Jules Schelvis zichzelf heeft kunnen bevrijden, kan ik niet geven. Ik heb Jules Schelvis niet persoonlijk gekend en heb dit filosofische gesprek nooit met hem kunnen voeren. Heeft hij zichzelf weten te bevrijden door zijn mémoires op te schrijven, zijn levensverhaal met ons te delen? Ik weet het niet. Heeft hij tijdens zijn gevangenschap een grote geestelijke vrijheid gevoeld, die onafhankelijkheid van geest waar Viktor Frankl over schrijft?
Het jaar van de vrijheid
Volgend jaar, 2020, vieren en herdenken we het jaar van de vrijheid. Hoe staan wij, in Westerbork, stil bij de bevrijding die voor velen geen bevrijding was? Door de dierbare bezittingen te tonen van hen die in Westerbork gevangen zaten: het spiegeltje van Jules Schelvis, de tekeningen van Leo Meijer, de ringen van Fred en Carry Schwarz. En door iedere keer opnieuw de verhalen te vertellen van hen die wel, of juist niet, bevrijd werden.
- Gerdien Verschoor, directeur Herinneringscentrum Kamp Westerbork
Deze column is een bewerking van de Kristallnachtlezing die Gerdien afgelopen zondag (10 november) heeft gegeven in Breda, tijdens de herdenking van Stichting Kristallnachtlezing Breda.
