‘Zou je ook zo’n film kunnen maken over Kamp Westerbork?’ vroeg ik me af na het zien van de indrukwekkende film, The Zone of Interest, over het gezin van de kampcommandant van Auschwitz Rudolf Höss, dat woonde in een huis naast het kamp.
In de film zien we Auschwitz niet, maar we horen het de hele tijd. Een dreigend geluidsdecor van blaffende honden, schoten, een onderaards gebrom dat mij deed denken aan een vulkaan, maar dat het geluid van constant doorwerkende verbrandingsovens suggereert, af en toe een schreeuw.
Geen karikaturale monsters
Genoeg suggestie voor mensen die weten wat Auschwitz was, om de nabije apocalyps te ervaren en je af te vragen hoe je kan leven (en er nog van kan genieten ook!) in de nabijheid van zoveel gruwelijkheid. In deze film is dat precies wat we te zien krijgen. Het gezin Höss bestaande uit vader, moeder met vijf kinderen, een paar familieleden en wat personeel. Al meteen aan het begin zien we hoe de vrouwen en meisjes enthousiast satijnen ondergoed verdelen en hoe de vrouw des huizes zich een dure bontjas toe-eigent.
Ze weten donders goed waar die kleding vandaan komt en ze leven zonder scrupules met die kennis. Althans de meesten van hen. Af en toe zien we een barst in het vernis. Wat de film zo goed maakt, is dat we de daders van de Holocaust zien, maar niet als karikaturale monsters, maar als mensen. De film poogt een antwoord te geven op de vraag hoe een mens dit een ander mens kan aandoen en slaagt daar behoorlijk goed in.
Kampcommandant van Westerbork
Het is precies die vraag waarmee ik vaak door het huis van de kampcommandant van Westerbork drentel. Ieder detail in het huis herbergt geschiedenis. Gemmekers gezin was, in tegenstelling tot de familie Höss, achtergebleven in Duitsland. Hij bewoonde de villa met zijn secretaresse en maîtresse Frau Hassel.
Het fornuis waaraan de joodse kampgevangene Betty Asch dagelijks voor het stel de maaltijden moest bereiden en elke dag bezig was met de vraag of ze het zouden redden tot de oorlog voorbij was. In de schuur zijn nu nog altijd in zwart de silhouetten van tuingereedschap te zien, dat het joodse tuinpersoneel gebruikte. De silhouetten herinneren aan het verbouwen van de witte anjers en de tabaksplanten zodat Gemmeker en Hassel tevreden door konden roken. De witte anjers had Gemmeker graag dagelijks vers op zijn ontbijttafel.
Kleding pikken
In de biografie van de beeldhouwer Jobs Wertheim las ik dat de vrouw van een ondercommandant buiten het prikkeldraad haar dekens stond te kloppen, gekleed in de mooie Amerikaanse ochtendjapon van zijn vrouw Eva. Kleding pikken. In Westerbork deed men dat dus van mensen die nog leefden…..
Vanuit de erker had je perfect uitzicht op de barakken en kon je de inkomende en uitgaande treinen uitzwaaien. Ze gaven er feestjes, Gemmeker en Hassel. Ferdinand Aus der Fünten was graag van de partij.
Klank van Westerbork
Hoe zou kamp Westerbork geklonken hebben? In elk geval was er altijd de wind, die over de vlakte loeide, want het kamp was destijds een kale zandvlakte met houten barakken, in tegenstelling tot het aangeplante bos dat er nu te vinden is. Er waren bewakers en er liepen ook honden rond. Er werd gewerkt in werkbarakken, er was een ketelhuis, een keuken, een groot ziekenhuis, een theater en een school. Er was de klok van Westerbork, die iedereen gehoord heeft en die we nu nog luiden op 4 mei. Er meldden zich leveranciers bij de ingang, net als wanhopige en dappere mensen die probeerden gevangenen vrij te krijgen. ‘Het is een vergissing. Mijn dochter hoort hier niet te zijn!’
En er waren treinen. Inkomende en vertrekkende treinen vol met mensen, mensen die aankwamen en die vertrokken en mensen die aan het wachten waren, maar niet precies wisten waarop. Op ‘naar het Oosten gaan’, maar wat hield dat precies in? Hoe klinkt angst? Hoe klinken hoop en wanhoop? Die bepaalden de soundscape van het kamp.
Bertien Minco
Directeur Herinneringscentrum Kamp Westerbork
Op 2 februari besprak Bertien Minco de film 'The Zone of Interest' in het programma Met Het Oog Op Morgen op NPO Radio 1. Het gesprek is hier terug te luisteren en te zien.
