Iets buiten het kampterrein, met uitzicht op deze beladen plek, staat een houten villa. In de volksmond ook wel het huis van de kampcommandant genoemd. De woning kent een bewoningsgeschiedenis tot en met 2007. Ooit werd het gebouwd als directeurswoning voor het Centraal Vluchtelingenkamp Westerbork. Het kamp diende toen voor de opvang van Joodse vluchtelingen uit Duitsland en Oostenrijk.
De woning is ook verbonden aan een andere periode, namelijk toen kamp Westerbork in de jaren 1942-1945 als doorgangskamp functioneerde. In dit tijdvak werden meer dan 100.000 Joden en 245 Sinti en Roma naar vernietigingskampen in het Oosten gestuurd. De meeste van deze transporten vielen onder verantwoordelijkheid van kampcommandant Albert Conrad Gemmeker. Hij zorgde ervoor dat de deportatiemachine bleef draaien. Hij was bewoner van het huis vanaf januari 1943 tot en met 11 april 1945, een dag voor de bevrijding van het kamp.
Ook na de bevrijding bleef het kamp net als de woning voor verschillende doeleinden functioneren. De woning bleef tot 1949 deel uitmaken van de organisatie van het kamp. Daarna werd het door particulieren bewoond. Al deze bewoners maakten deel uit van het gezin Van der Speck O’Breen.
Kenmerkend voor die jaren is dat er steeds meer barakken werden gesloopt en het kamp in de jaren zestig werd teruggebracht tot de contouren van het oorspronkelijke vluchtelingenkamp. Voor de Molukkers die er toen woonachtig waren, was in de jaren ervoor al bepaald, dat ze het kamp zouden moeten verlaten en zich in speciale Molukse woonwijken zouden moeten gaan vestigen.
Met deze beslissing was ook de toekomst van het kampterrein bezegeld, mede door de komst van de telescopen van de Radio Sterrenwacht, zou het kampterrein een nieuwe functie krijgen, namelijk dat van een stiltegebied, omringd door bossen en heidevelden, waar in de weekends en op andere momenten wandelaars en andere recreanten van de natuur konden genieten.
Het donkere verleden van het kampterrein werd met de onthullin van het Nationaal Monument Westerbork in mei 1970 niet helemaal, maar bijna vergeten. De ernaast liggende aardappelbunker werd gezien als onderdeel van het monument en bleef daarmee behouden. Ruim een half jaar later vertrokken de laatste Molukse gezinnen en werden de nog bestaande barakken gesloopt of de kampgracht ingeduwd.
De voormalige kampcommandantswoning bleef dankzij een telg van de familie Van der Speck O’Breen behouden. Zij, Hanna, wilde op deze plek blijven wonen en het ‘erfgoed’ en tevens de laatste woonplek van haar ouders blijven koesteren. Na haar dood in 2007 kwam de woning in handen van Staatsbosbeheer, dat vervolgens het object met omringende tuin in erfpacht aan het Herinneringscentrum overdroeg.
De woning was slecht onderhouden en vervallen. Over het behoud en beheer ervan moest snel een beslissing worden genomen. De discussie over behoud van de woning was in de jaren negentig al gevoerd. Door financiële steun van het Ministerie van VWS ontstond de mogelijkheid om de woning te overkappen.
Het vervolg is een lastiger dilemma. Dat de woning een symbool is, lijkt mij een duidelijk gegeven. Dat de woning als decor kan dienen voor het doorvertellen van de verhalen van de meer dan honderdduizend gedeporteerde Joden en ruim tweehonderd Sinti en Roma idem dito.
Maar wat doen we met het verder behoud van de woning? Hoe pakken we dit aan? De in het verleden door lekkage aangetaste plafonds, de taluds rond de woning, die ooit een onderdeel van de tuin vormden. Het zijn en paar voorbeelden van de meer technische (financiële) en ethische discussies die nog gevoerd moeten worden. Belangrijk echter zijn ook de beslissingen die moeten worden genomen over toegankelijkheid en de keuzes die gemaakt moeten worden in de vorm van informatieoverdracht.
Op een paar jaaractiviteiten na is de overkapping niet toegankelijk, laat staan de kwetsbare woning zelf. Hoe vertellen we het verhaal van de woning, als object, als symbool, als woonhuis en als onderdeel van de lange geschiedenis van het kampterrein? Hoe laten we de inhoud ervan zien, zonder de woning verder aan te tasten? Het zijn maar een paar vragen als onderdeel van een langs discussie die nog gevoerd moet worden.
- Guido Abuys, conservator Herinneringscentrum Kamp Westerbork
