De Westerborkfilm
In het voorjaar van 1944 maakte kampgevangene Rudolf Breslauer op uitgebreide schaal filmopnamen in kamp Westerbork. Hij deed dit in opdracht van de Duitse kampautoriteiten. Met name commandant Albert Gemmeker bleek een groot voorstander van het maken van een film over het leven in het kamp. Het lag in de bedoeling om van de opnamen een professionele film te monteren, geschikt voor vertoning bij verschillende gelegenheden. Zo ver kwam het echter niet. Na enkele maanden stopte men met filmen en een definitieve eindversie werd nooit gemaakt. Veel ruw materiaal is bewaard gebleven, daarop zijn talrijke aspecten van kamp Westerbork te zien.
De ‘Westerborkfilm’ wordt terecht beschouwd als een onvervangbaar, uniek illustratief document, dat een speciale plaats heeft gekregen te midden van alle bronnen over de Tweede Wereldoorlog. De historicus Jacques Presser noemde haar in dit verband ‘onovertreffelijk’. Terecht, want dergelijk filmmateriaal is van geen enkel nazi-concentratiekamp bekend. De film- en productiedocumenten zijn in 2017 opgenomen in het UNESCO Memory of the World Register. Het unieke beeldmateriaal is daarna onderzocht, geselecteerd en zorgvuldig gerestaureerd.
Principiële bezwaren
De eerste opnamen van de Westerborkfilm vonden plaats op 5 maart 1944. Decor was de registratiebarak waar een christelijke kerkdienst voor bekeerde Joden werd gehouden. Het leidde tot een rel: twee voorgangers van de Gruppe Protestanten, Srul Tabaksblat en Max Enker, bleken principiële bezwaren tegen het filmen te hebben. Ze verlieten woedend de zaal. Gemmeker reageerde fel: beide mannen werden wekenlang in de strafbarak opgesloten en van alle functies ontheven. Slechts de tussenkomst van de Protestante Kerk voorkwam dat ze werden gedeporteerd.
De beelden die Breslauer maakte laten het dagelijks leven in het kamp zien: een uitgaand transport, een inkomend transport, de registratie en een cabaretvoorstelling, werken aan de kas in de tuin van de kampcommandant, ochtendgymnastiek, werken in de speelgoedmakerij en werken in de vliegtuigsloperij.
Nadat Rudolf Breslauer in september 1944 was weggevoerd, nam zijn collega Wim Loeb de taak op zich om de film af te monteren. Vanwege een huwelijk met een niet-Joodse vrouw was Loeb vrijgesteld van deportatie. In een provisorische studio in z’n kampwoninkje maakte Loeb twee concept versies van de Westerborkfilm: een ‘officiële’, en een ‘restversie’. De eerste montage was voor Gemmeker bestemd. De ‘restversie’ werd als bewijsmateriaal het kamp uit gesmokkeld en bij een notaris in Amsterdam ondergebracht.
Kort voor- en na de bevrijding vonden ook de overige opnamen van de Westerborkfilm een weg buiten het kamp, om na vele omzwervingen (samen met de ‘restversie’) bij de archieven van Beeld en Geluid terecht te komen, waar ze vakkundig gerestaureerd werden.
Symbool van de Holocaust
In de jaren na de bevrijding was de Westerborkfilm een belangrijke bron van historisch onderzoek en verbeelding. Het werd als bewijsmateriaal gebruikt bij processen van nazi’s, toegevoegd aan documentaires en tentoonstellingen, en was onderwerp van academische discussies. Met name de beelden van het vertrekkende transport werden wereldwijd een symbool van de Holocaust. Met als beroemdste beeld het meisje dat tussen de wagondeuren door naar buiten kijkt. Pas in de jaren negentig zou duidelijk worden aan wie dit ‘gezicht van het verleden’ toebehoorde.
