Afbraak en herinrichting

In 1971 werden de laatste barakken gesloopt of aan boeren verkocht. In 1967 werd de eerste radiotelescoop geplaatst op het terrein van kamp Westerbork. Later volgden nog 13. De storingsvrije zone van de telescopen maakt het noodzakelijk dat het museum zich op 3 kilometer afstand bevindt. In 1983 opende koningin Beatrix Herinneringscentrum Kamp Westerbork.

Hoewel de aandacht voor het oorlogsverleden kort na de bevrijding groot was, was er voor de Holocaust - het systematisch uitroeien van de Joden - nauwelijks aandacht. Dit gold ook kamp Westerbork. Draagvlak was er in de eerste decennia na de oorlog evenmin voor een monument, ook niet van Joodse zijde.

Aan het eind van de jaren zestig begon het beeld echter te veranderen. Er kwam meer aandacht voor de Jodenvervolging. Toen kreeg een nieuw initiatief van het provinciaal bestuur van Drenthe om een monument te realiseren wel steun. Hoewel de oorlogsgeneratie nog steeds geen behoefte aan een herinneringsteken had, lag dit bij de tweede generatie anders. Het resultaat was het in 1970 door koningin Juliana onthulde Nationaal Monument. Het ontwerp, waarin de spoorlijn wezenlijk is, was van oud-kampgevangene Ralph Prins.

Manja Pach
Dit veranderende klimaat was nodig om voldoende steun te krijgen voor de wens een informatievoorziening over kamp Westerbork nabij de historische plek te realiseren. De eerste gedachte hiertoe ontstond op 4 mei 1971. De 25-jarige Manja Pach, kind van een kampoverlevende, was die dag om acht uur ’s avonds bij het Nationaal Monument. ‘Op het kampterrein waren slopers bezig de boel af te breken, en die gingen om acht uur gewoon door. Dat was zó absurd, ik was zó perplex […]. Ik kon eigenlijk nog maar één ding denken: het moet nu meteen ophouden met slopen!’

Herinneringscentrum
In de daaropvolgende jaren werden er kleine aanpassingen aangebracht die deze historische plek herkenbaarder moesten maken. In 1974 werd een vitrine met informatievoorziening op het terrein geplaatst, twee jaar later volgde een maquette. In 1979 werd besloten tot de bouw van het Herinneringscentrum Kamp Westerbork. Op 12 april 1983, bijna veertig jaar na de bevrijding, opende koningin Beatrix het Herinneringscentrum Kamp Westerbork officieel. Het bezoekersaantal steeg: van 40.000 in de eerste jaren naar 170.000 tegenwoordig.

Met het toenemende bezoek kwam ook steeds nadrukkelijker het gemis van enige zichtbaarheid van het kamp naar voren. Hoewel enkele originele bouwsels bleven staan - aardappelbunker, SS-schuilbunker en de nieuwe waterzuivering - leek kamp Westerbork van de aardbodem verdwenen. Een constante in de reacties was het missen van een barak. Aan het begin van de jaren negentig van de vorige eeuw besloot het Herinneringscentrum Kamp Westerbork tot een symbolische herinrichting van het kampterrein. Op 16 juni 1992 werd het heringerichte terrein van kamp Westerbork officieel onthuld door Prinses Margriet.

Wagons en barak 56
Sindsdien is er opnieuw veel veranderd op het kampterrein. De Gesproken Namen klinken nu uit twee originelegoederenwagons op De Rampe de Boulevard des Misères', de plek in het kamp waar tijdens de Tweede Wereldoorlog de treinen naar ‘het Oosten’ vertrokken. Alle 107.000 weggevoerde Joden, Sinti en Roma worden genoemd op dezelfde dag dat zij in de oorlog vertrokken. Onder een glazen stolp staat de woning van de kampcommandant. Barak 56 is deels geconstrueerd met authentieke barakdelen. Op andere plekken geven silhouetten van cortenstaal een indruk van de gebouwen in het kamp.

Midden op het kampterrein staat de Markering Schattenberg, ter herinnering aan de 20-jarige bewoning van dit kamp door Molukkers, opgebouwd uit authentieke barakdelen.

Een ding mogen we echter niet vergeten: kamp Westerbork bestaat niet meer. Er is een historische plek, er zijn enkele originele bouwsels en historische artefacten, maar er is geen kamp meer. En dat komt ook niet terug, wat men ook doet. Dat is de paradox van de omgang met het erfgoed van het verlies: hoe kun je het verlorene ervaren, iets voelen dat er niet meer is? Levend in dit besef en met deze vraag als leidraad tracht het Herinneringscentrum Kamp Westerbork in de komende jaren de relatie met het verleden zo goed mogelijk in te vullen.